مهریه و نحوه وصول آن

مقدمه

مهریه یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین مفاهیم در نظام حقوقی خانواده در ایران است که هم بُعد حقوقی دارد و هم جنبه اجتماعی. در نگاه سنتی، مهریه نشانه‌ای از احترام و تکریم زن در ازدواج به شمار می‌رود، اما در عمل، گاه می‌تواند به چالش‌ها و اختلافات بزرگی میان زوجین منجر شود. این نوشتار به بررسی چیستی مهریه، جنبه‌های قانونی آن، و نحوه وصول مهریه از منظر حقوقی می‌پردازد.

مهریه چیست؟

مهریه یا صداق، مالی است که مرد در زمان عقد نکاح یا بعداً به مناسبت ازدواج، به زن می‌دهد یا تعهد می‌کند که به او بدهد. طبق ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی ایران:
"به مجرد عقد، زن مالک مهر می‌شود و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید."

به بیان ساده، از همان لحظه‌ای که عقد ازدواج جاری می‌شود، زن مالک مهریه می‌شود و حق دارد آن را هر زمان که بخواهد مطالبه کند، چه بلافاصله بعد از عقد و چه سال‌ها بعد.

انواع مهریه

از نظر حقوقی، مهریه به دو نوع تقسیم می‌شود:

۱. مهریه عندالمطالبه
در این نوع، زن هر زمان که اراده کند، می‌تواند مهریه خود را از شوهر مطالبه کند و مرد موظف است آن را پرداخت کند.

۲. مهریه عندالاستطاعه
در این حالت، پرداخت مهریه منوط به استطاعت مالی مرد است و زن باید در دادگاه ثابت کند که مرد توانایی پرداخت مهریه را دارد.

این تفاوت، در رویه‌ی قضایی اهمیت بسیاری دارد، زیرا نوع مهریه تأثیر مستقیمی بر روند دادرسی و نحوه اجرای حکم خواهد داشت.

روش‌های مطالبه مهریه

زن برای مطالبه مهریه می‌تواند از راه‌های مختلفی اقدام کند. دو روش اصلی برای وصول مهریه عبارت‌اند از:

۱. مراجعه به دادگاه خانواده
در این روش، زن دادخواستی تحت عنوان "مطالبه مهریه" به دادگاه خانواده ارائه می‌دهد و با استناد به سند ازدواج، خواستار صدور حکم پرداخت مهریه می‌شود.

۲. مراجعه به اداره اجرای ثبت اسناد رسمی
اگر مهریه در سند ازدواج (عقدنامه) قید شده باشد، زن می‌تواند مستقیماً به اداره ثبت اسناد مراجعه کند و از طریق اجرای ثبت، مرد را مجبور به پرداخت مهریه کند. این روش معمولاً سریع‌تر است و می‌تواند منجر به توقیف اموال مرد شود.

شرایط و مدارک لازم برای مطالبه مهریه

برای طرح دعوای مهریه، زن باید مدارک زیر را ارائه دهد:

• اصل سند ازدواج (عقدنامه)

• شناسنامه و کارت ملی

• تعیین نوع و میزان مهریه (سکه، وجه نقد، یا سایر موارد)

در صورت طرح دعوا در دادگاه، ممکن است مدارک و مستندات بیشتری بسته به مورد درخواست شود.

نحوه محاسبه مهریه به نرخ روز

اگر مهریه سکه یا مبلغ مشخصی پول نقد باشد، قانون پیش‌بینی کرده که در زمان پرداخت، مهریه به نرخ روز محاسبه شود. طبق ماده واحده قانون اصلاح مهریه مصوب ۱۳۷۶:

"چنانچه مهریه وجه رایج باشد، طبق شاخص بانک مرکزی به نرخ روز محاسبه و پرداخت خواهد شد."

برای مثال، اگر در سال ۱۳۹۰ مهریه ۱۰۰ سکه بهار آزادی بوده، و اکنون زن قصد مطالبه دارد، قیمت روز سکه (در تاریخ صدور اجرائیه) ملاک محاسبه خواهد بود. این موضوع در عمل باعث شده ارزش مهریه در طول زمان به شدت افزایش یابد.

امکان تقسیط مهریه

گاهی مرد توانایی پرداخت یک‌جای مهریه را ندارد. در چنین حالتی، وی می‌تواند از دادگاه تقاضای اعسار کند. در صورتی که دادگاه اعسار را بپذیرد، مهریه به صورت اقساطی پرداخت خواهد شد.

مراحل اعسار از پرداخت مهریه شامل موارد زیر است:

• ارائه دادخواست اعسار از سوی مرد

• ارائه مدارک دال بر عدم توانایی مالی (فیش حقوقی، اجاره‌نامه، نداشتن دارایی و ...)

• شهادت شهود به نفع مرد (که او توان پرداخت ندارد)

• رسیدگی دادگاه و صدور حکم تقسیط در صورت احراز اعسار

در نتیجه، مرد می‌تواند از بازداشت حبس بابت مهریه جلوگیری کند، اما همچنان موظف به پرداخت اقساط خواهد بود.

بازداشت شوهر بابت مهریه

در قانون اجرای محکومیت‌های مالی، اگر مرد مهریه را پرداخت نکند و درخواست اعسار نیز ندهد یا دادگاه اعسار او را رد کند، زن می‌تواند تقاضای بازداشت شوهر را کند. بر اساس ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی:

"هر کس محکوم به پرداخت مالی به دیگری شود و از اجرای حکم استنکاف ورزد، به درخواست محکوم‌له تا زمان اجرای حکم یا اثبات اعسار در بازداشت خواهد ماند."

اما در عمل، بازداشت شوهر به عنوان آخرین راهکار تلقی می‌شود و دادگاه ابتدا سعی می‌کند از طریق توقیف اموال، اجرای حکم را ممکن سازد.

تفاوت مهریه با نفقه و اجرت‌المثل

بسیاری از افراد این مفاهیم را با هم اشتباه می‌گیرند، در حالی که:

• مهریه حقی است که از ابتدا و به صرف وقوع عقد برای زن ایجاد می‌شود.

• نفقه مربوط به مخارج زندگی زن در دوران زوجیت است و در صورت تمکین زن، بر عهده مرد خواهد بود.

• اجرت‌المثل پاداش کارهایی است که زن در خانه شوهر بدون قصد تبرع (رایگان) انجام داده و معمولاً هنگام طلاق مطرح می‌شود.

هر سه حق مستقل هستند و زن می‌تواند هم‌زمان آن‌ها را مطالبه کند.

مهریه‌های غیرمعمول یا نمادین

در سال‌های اخیر، برخی زوج‌ها برای نشان دادن تفاوت نگرش خود نسبت به مهریه، به تعیین مهریه‌های نمادین مانند «یک شاخه گل»، «یک جلد کلام‌الله مجید» یا «سفر به مشهد» اقدام کرده‌اند. این موارد از نظر حقوقی ایرادی ندارد، اما اگر زن بخواهد تنها همان مقدار مهریه را دریافت کند، در آینده حق مطالبه مالی بیشتری نخواهد داشت. بنابراین تعیین مهریه باید با دقت و آگاهی انجام شود.

مهریه در صورت فوت یا طلاق

در صورت فوت شوهر، مهریه زن از ترکه شوهر پرداخت می‌شود. اگر زن فوت کند و مهریه مطالبه نشده باشد، ورثه او می‌توانند مهریه را مطالبه کنند. در صورت طلاق نیز، زن حق دارد قبل از صدور گواهی طلاق، مهریه خود را دریافت کند یا تعیین تکلیف نماید.

جمع‌بندی

مهریه نهادی است که در نظام حقوقی ایران از جایگاه محکمی برخوردار است و زن می‌تواند هر زمان که بخواهد آن را مطالبه کند. قانون‌گذار ابزارهای مختلفی برای وصول مهریه پیش‌بینی کرده است؛ از مراجعه به دادگاه و اجرای ثبت گرفته تا امکان بازداشت شوهر و توقیف اموال. با این حال، در بسیاری از موارد، عدم اطلاع زوجین از حقوق و تکالیف قانونی خود، به مشکلات پیچیده و فرسایشی منتهی می‌شود.

آگاهی از قوانین مربوط به مهریه و روش‌های صحیح مطالبه آن، می‌تواند به حل مسالمت‌آمیز اختلافات و کاهش پرونده‌های قضایی کمک شایانی کند. همچنین توصیه می‌شود زوجین هنگام عقد، با مشورت حقوقی و دقت در تعیین مهریه، از بروز مشکلات احتمالی در آینده پیشگیری نمایند.